Artykuł 229 Kodeksu Pracy reguluje obowiązki pracodawcy w zakresie profilaktycznych badań lekarskich. Zgodnie z nim pracodawca nie może dopuścić pracownika do pracy bez aktualnego orzeczenia lekarskiego, stwierdzającego brak przeciwwskazań do pracy na określonym stanowisku. Pracodawca, który dopuści do pracy pracownika bez badań podlega karze grzywny, którą nałożyć może Państwowa Inspekcja Pracy.
Badania pracowników wykonują lekarze medycyny pracy, stąd obok badań profilaktycznych zwane są one również badaniami medycyny pracy. Mogą je przeprowadzać tylko i wyłącznie lekarze posiadający odpowiednie kwalifikacje (określone szczegółowo w rozporządzeniu w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy). Pracodawca ma prawo wyboru przychodni medycyny pracy, z którą podejmie współpracę oraz może zawrzeć umowę z kilkoma takimi jednostkami.
Badania lekarskie pracowników są w pełni finansowane przez pracodawcę.
Rozróżniamy trzy rodzaje badań:
• wstępne,
• okresowe,
• kontrolne.
Są one ściśle związane ze stanowiskiem pracy, na jakim jest lub będzie zatrudniony pracownik. Lekarz medycyny pracy dokonuje badań i wystawia orzeczenie lekarskie zawsze na podstawie skierowania na badania wystawionego przez pracodawcę.
Skierowanie to musi zawierać:
• rodzaj badania,
• podstawowe dane pracownika,
• stanowisko pracy
• opis warunków pracy zawierający wykaz czynników niebezpiecznych, szkodliwych dla zdrowia lub czynników uciążliwych i innych wynikających ze sposobu wykonywania pracy.
Czynniki te dzielimy na pięć grup: czynniki fizyczne, pyły, czynniki chemiczne, czynniki biologiczne i inne czynniki niebezpieczne. Skierowanie takie jest wydawane w dwóch egzemplarzach, jeden pozostaje w aktach osobowych pracodawcy, drugi dla pracownika.
Badania wstępne muszą wykonać osoby przyjmowane do pracy oraz pracownicy młodociani i inni pracownicy przenoszeni na stanowiska pracy, na których występują czynniki szkodliwe dla zdrowia lub warunki uciążliwe. Ponieważ przyszły pracownik musi posiadać orzeczenie o zdolności do pracy przed jej podjęciem – pracodawca musi odpowiednio wcześnie wysłać go na badania wstępne. Dobrą praktyką jest nie podpisywanie umowy o pracy dopóki potencjalny kandydat do pracy nie okaże orzeczenia lekarskiego swojemu przyszłemu pracodawcy.
Nie zawsze jednak trzeba wykonywać badania wstępne. Jeżeli od poprzedniego zatrudnienia nie minęło 30 dni, a warunki pracy lub stanowisko u nowego pracodawcy nie uległy zmianie – istnieje możliwość dopuszczenia pracownika do pracy na podstawie orzeczenia lekarskiego od byłego (poprzedniego) pracodawcy.
W wielu przypadkach przekłada się to na brak konieczności wykonywania badań wstępnych, co stanowi oszczędność finansową dla pracodawcy, a pracownikowi zmniejsza ilość formalności związanych z podjęciem nowej pracy. Dodatkowo badań wstępnych nie muszą również wykonywać pracownicy ponownie zatrudniani u tego samego pracodawcy na to samo stanowisko (także jeżeli przerwa w zatrudnieniu jest krótsza niż 30 dni). W aktach osobowych (w tym przypadku w części A) należy przechowywać skierowanie na badania lekarskie, z określeniem szkodników szkodliwych.
Lekarz medycyny pracy wykonując badania wstępne pracownika decyduje przez jaki okres czasu będą one ważne, wskazując w orzeczeniu ich datę ważności. Co za tym idzie – jest to również data wykonania kolejnych badań. Każde następne badanie u danego pracodawcy jest już nazywane badaniem okresowym. Pracodawca musi zadbać o to, aby wystawić pracownikowi skierowanie na takie badania z odpowiednim wyprzedzeniem czasowym, tak aby pracownik zdążył je wykonać przed upływem daty ważności posiadanych badań. Badania okresowe pracownik wykonuje w czasie godzin pracy. W tym czasie pracownik zachowuje także prawo do wynagrodzenia, a gdyby musiał udać się na badania do innej miejscowości – przysługuje mu zwrot kosztów dojazdu. Skierowanie na badania okresowe, wraz z orzeczeniem lekarskim jest przechowywane w części B akt osobowych.
Badania kontrolne wykonuje się w przypadku wystąpienia niezdolności do pracy spowodowanej chorobą i trwającej dłużej niż 30 dni. Wykonuje się je w celu ustalenia zdolności do wykonywania pracy na dotychczasowym stanowisku. Bez znaczenia jest przyczyna niezdolności do pracy, badania kontrolne muszą wykonać nawet kobiety powracające z urlopów macierzyńskich.
Najczęściej mowa jest o trzech wyżej wskazanych rodzajach badań. Przepisy przewidują jednak również skrajne przypadki, takie jak praca w warunkach narażenia na działanie substancji i czynników rakotwórczych lub też pyłów zwłókniających. W takim przypadku wykonuje się tzw. badania końcowe. W odróżnieniu od tradycyjnych badań wykonuje się je na zakończenie stosunku pracy oraz wyłącznie na wniosek pracownika. Badania te mogą być pomocne przy ustaleniu, czy pracownik cierpi na chorobę zawodową, a ich wyniki należy przechowywać w aktach osobowych byłego pracownika.
Ciekawym zagadnieniem jest zmiana stanowiska pracy pracownika w czasie zatrudnienia. Jeżeli z taką zmianą wiąże się zmiana warunków pracy to pracodawca zobowiązany jest do wysłania pracownika na badania wstępne, jeszcze przed podjęciem nowych obowiązków. Najczęściej występującym w praktyce przypadkiem jest awans pracownika na stanowisko kierownicze, które wiąże się z dodatkową odpowiedzialnością i narażaniem pracownika na trwały stres.
Na zakończenie pamiętajmy również, że pracownik nie może odmówić wykonania badań (na które kieruje go pracodawca) i jest to jego obowiązek wynikający z art. 211 Kodeksu Pracy oraz przepisów BHP. W związku z faktem, iż pracodawca nie może dopuścić do pracy pracownika bez badań, w takim przypadku za czas nie wykonywania przez niego pracy nie przysługuje mu jakiekolwiek wynagrodzenie.