Według Kodeksu pracy — „godziny nadliczbowe” to te godziny pracy, które przekraczają normy czasu pracy.
Standardowo normą jest praca 8 godzin dziennie i średnio 40 godzin w tygodniu (w okresie rozliczeniowym). Jeśli pracownik wykonuje pracę dłużej, nadwyżka ponad te normy to właśnie nadgodziny. Jeśli firma stosuje równoważny czas pracy albo inny rozkład godzin wówczas nadgodziny mogą pojawić się, gdy dana dzienna norma (ustalona w harmonogramie) zostanie przekroczona, albo gdy przeciętnie w tygodniu przekroczone zostanie 40 godzin pracy.
Kiedy nadgodziny są dopuszczalne?
Praca dodatkowa, czyli nadgodziny może być zlecona tylko w niektórych sytuacjach, a należą do nich:
- potrzeba usunięcia awarii, błędu, zagrożenia (np. awaria techniczna, ochrona zdrowia lub mienia, ratowanie życia, zdrowia lub majątku) oraz
- szczególne potrzeby pracodawcy (rozumiane jako nagły zwiększony zakres pracy, wyjątkowe zadania, których nie można było wcześniej przewidzieć).
Nawet w tak wyjątkowych sytuacjach obowiązują ograniczenia w zlecaniu godzin nadliczbowych. Całkowity czas pracy (liczony razem z nadgodzinami) nie może przekroczyć 13 godzin dziennie, ponieważ pracownik ma prawo do 11 godzinnego dobowego odpoczynku.
W danym okresie rozliczeniowym natomiast łączna średniotygodniowa liczba godzin („normalnej” pracy + nadgodzin) nie może być wyższa niż 48 godzin. W całym roku kalendarzowym natomiast limit nadgodzin to 150 godzin dla pracownika (chyba że umowa zbiorowa lub regulamin zakładu przewidują wyższy).
Jak rozlicza się nadgodziny?
Pracownik pracujący w nadgodzinach, oprócz normalnego wynagrodzenia za dodatkowe godziny pracy ma prawo do czasu wolnego lub rekompensaty pieniężnej.
Zamiast powyższego dodatku, pracownikowi można na jego wniosek udzielić czasu wolnego, w ilości równej przepracowanym nadgodzinom. Jeśli to pracodawca decyduje o przyznaniu wolnego stosuje się przelicznik 1,5 godziny wolnego za 1 godzinę nadgodzin.
Jeżeli nie ma możliwości „oddania” przepracowanego czasu w naturze – pracownikowi należy się dodatkowe wynagrodzenie. Za nadgodziny przypadające w zwykły dzień pracy jest to +50% stawki godzinowej, a jeżeli nadgodziny są w nocy, w niedzielę lub święto (przy założeniu że te dni normalnie nie są dla pracownika dniami pracy), albo w dniu wolnym przyznanym za pracę w niedzielę/święto – jest to już +100% stawki za godzinę pracy.
W przypadku osób zarządzających zakładem pracy lub kierowników prawo do dodatków za nadgodziny może być ograniczone lub zniwelowane, ale tylko jeśli w umowach o pracę są zawarte odpowiednie zapisy (np. że wynagrodzenie obejmuje wszelką pracę).
Pracodawca nie może planować nadgodzin z góry (np. zapisać w harmonogramie, jak standardowe godziny). Nadgodziny powinny być zlecane tylko w wyjątkowych sytuacjach.
Kto nie może pracować w nadgodzinach?
Nie każdego pracownika można zobowiązać do pracy w nadgodzinach. Wyłączeni są między innymi:
- pracownicy młodociani – osoby poniżej 18 roku życia nie mogą pracować w godzinach nadliczbowych co ma zapewnić im odpowiedni czas na naukę i regenerację.
- kobiety w ciąży – ochrona przed pracą w nadgodzinach, godzinach nocnych i w szczególnie uciążliwych warunkach obowiązuje od momentu potwierdzenia ciąży do porodu i ma na celu ochronę zdrowia matki, jak i rozwijającego się dziecka
- niektórzy pracownicy niepełnosprawni – w tym przypadku ograniczenia zależą od rodzaju niepełnosprawności i jej wpływu na zdolność do pracy, decyzję o zakazie pracy w nadgodzinach podejmuje lekarz lub komisja lekarska, a celem takiego zabiegu jest uniknięcie przeciążenia organizmu, które mogłoby pogorszyć stan zdrowia.
- osoby pracujące w systemach skróconego czasu pracy (np. przy chorobach przewlekłych lub w regulowanych zawodach) mogą mieć zakaz pracy w nadgodzinach, jeśli dodatkowa praca mogłaby przekroczyć dopuszczalne limity czasu pracy
Przepisy o godzinach nadliczbowych chronią zdrowie, bezpieczeństwo i równowagę między pracą a życiem prywatnym, co jest podstawową zasadą prawa pracy w Polsce. Godziny nadliczbowe to nadwyżka pracy ponad ustawowe normy, która wymaga odpowiedniej rekompensaty. Pracodawca ma prawo zlecić nadgodziny tylko w wyjątkowych sytuacjach (i nie może tego prawa nadużywać), a pracownik powinien otrzymać za nie dodatkowe wynagrodzenie lub czas wolny.